Amosando publicacións coa etiqueta LITERATURA ORAL. Amosar todas as publicacións
Amosando publicacións coa etiqueta LITERATURA ORAL. Amosar todas as publicacións

sábado, 22 de maio de 2021

UNHAS COPLAS DE CEGO QUE CHEGAN DENDE MONTREAL (CANADÁ).

Despois de publicar a copla de cego contactou comigo María José Fernández Estévez. Díxome que tiña unhas coplas de cego da súa avoa. A avoa chamábase Rosa Jardón Morán de Vilar de Santos. Recorda que a avoa gardaba moitas coplas pero que estas son as que puido salvar. María José, que recordo do instituto, vive en Montreal e dende aló chegan as coplas.  

Falamos tamén de que Rosa era unha desas persoas que pasaba o día cantando. Antes cantábase máis. Nos traballos do campos, nos traballos comunais, no lavaderio, nas tascas, nas festas, nos fiadeiros... e cantabaselle aos nenos pequenos (moi importante). Agora encendemos a radio, o mp3, o móvil, etc. e cantan por nós. Parece unha brincadeira pero isto quere dicir que se rompe o elo na trasmisión das cancións populares. Pérdense definitivamente.  

A copla é filla do seu tempo. O tratamento que fai das mulleres é a típica dunha sociedade moi patriarcal. Paréceme que forza a traxedia cunha morte absurda. 

A copla:

Copla de cego

LOS AMORES DE CAROLINA.

Carolina es linda y guapa                                              el traje como era negro
de los novios se reía,                                                     no le salía la harina.                                   
se divertía con todos                                                      Pero él sin decir nada       
pero casar no quería.                                                     en el water se metió,
Pero unos tíos muy ricos                                               y por la ventanilla                                                  
a esta muchacha dotaban,                                             el pantalón sacudió.
con condición que en un mes                                        Como hacía tanto viento
tenía que estar casada.                                                  de las manos le cayó,
Ella que todos los hombres                                           como el tren corría tanto
despreciara sin conciencia,                                            sin pantalones quedó,
ahora si se casaba                                                          Luego el pobre allí escondido 
era por coger la herencia.                                              en el tren tenía que seguir, 
Fué cuando un muchacho guapo                                   quedara sin pantalones
sus papeles fué arreglar,                                                y no podía salir.
para casarse con ella                                                      La novia al ver que él tardaba
para poder heredar.                                                        creyó que él la abandonó,
En el documento decía                                                  cuando el tren llegó a Jaén  
para que no hubiera líos,                                               con las maletas ella bajó.
que tenían que ir a casarse                                            Cuando el revisor del tren
a la casa de sus tíos.                                                      viendo el servicio cerrado,
Como sus tíos vivían                                                     cuando aquella puerta abrió
en el pueblo de Jaén,                                                     vió al pobre novio asustado
ya con sus trajes de novios                                           Le dijo al verlo escondido
se montaron en el tren.                                                 ya pasan dos estaciones,
Y cuando él iba hablando                                             dijo él, no puedo salir
con su novia Carolina,                                                  que perdí los pantalones.
del estante del vagón                                                    Marchó y volvió el revisor
cayó una bolsa de harina.                                             y al momento le entregó,
Encima del pobre novio                                               un pantalón de soldado
la bolsa se desató,                                                         y pronto se lo vistió.
el traje de boda negro                                                   Parecía un embutido
blanco de harina quedó.                                               o una lata de sardinas,
Por mucho que sacudieron                                           tan ceñido y la chaqueta negra
entre él y Carolina                                                        blanca con la harina

Copla de cego.

Cogiendo un coche de punto                                        Y mientras al pobre Toto
y a Jaén se dirigió,                                                        del suelo lo levantaron,
y a casa de los tíos                                                         y a la luz de una taberna
de Carolina llegó.                                                           los vecinos lo llevaron.
Cuando do vió Carolina                                                 el dijo no tengo nada
tan feo le pareció,                                                           pero ellos le miraron,
le echó de allí a empujones                                            la cabeza del revés
y con él no se casó.                                                         y entre dos lo sujetaron,
Y entonces fué Carolina                                                 Y otros dos muy forzudos
le escribió a su amigo Toto,                                            la cabeza de doblaron,
si quería casar con ella                                                    creyendo que la torciera
que fuera buscarla pronto.                                              y así al pobre lo mataron.
Entonces aquel muchacho                                              Cuando el otro con la moto
y un amigo que tenía,                                                      a buscarlo allí llegó
montaron en una moto                                                   entró en aquella taberna
y a Jaén se dirigían                                                        y cuando muerto lo vió
Como hacía tanto frio                                                     Preguntó como muriera
él la chaqueta cambió,                                                    y contestó un tal Andrés,
lo de adelante para atrás                                                 fué al torcerle la cabeza
y su amigo lo abrochó.                                                   porque la tenía al revés.
Y cuando ya era de noche                                              Y contestó el motorista
corría tanto la moto,                                                        lleno de ira y tristeza,
al pasar por una aldea                                                     el pobre lo que tenía
cayó de ella el pobre Toto                                               era al revés la chaqueta.
Y el otro siguió corriendo                                                Y fué como Carolina
sin darse cuenta de nada,                                                con ninguno se casó,
cuando paró ya era lejos                                                 y tuvo la mala suerte
al ver que Totó faltaba.                                                   que sin la herencia quedó.   

                                                

Esta outra copla non está enteira. É o que nos chegou. O que se intúe, do que quedou da copla, é que ten un argumento horríbel. Moi do gosto tremebundo das coplas de cego.


Copla de cego.

Una tarde que sola se hallaba                                        Al no querer ejecutar su idea
el infame trató de abusar de su honor                           con perversa y mala intención
empuñando un fuerte cuchillo                                       acudió una vecina cercana
a su hija el malvado le habló.                                        observando aquella mala acción.

O te entregas o te mato,                                                 Entre fieros gritos le dice:
yo quiero disfrutar de tu honor                                      criminal de duro corazón
no seas tonta que nadie lo sabe                                      tú que haces con tu pobre hija
---------------------y te será mejor.                                   tú mereces la muerte, traidor.

No le la compasión padre mío                                       A los pocos momentos llegaba
de tal cosa pretender hacer usted                                   su esposa amada mujer
deshojar una rosa y manchar                                          no sabiendo lo que allí pasaba
la conciencia cruel.                                                        fue y se puso a hacer de comer.

No permita la Virgen del Carmen                                  Mas solo que su hija lloraba
que a mi padre le entregue mi honor                             sumergida en una habitación
yo prefiero que antes me fusile                                      con el pelo todo alborotado
que trate de manchar mi honor                                       y sufriendo una ruda afición. 



Copla de cego.


-----------quisiera lograr.                                                         le llevaron a la carcel
                                                                                                y allí con su vida pagó.
A las once y media de la noche
a buscar a su hija marchó:
vengo en busca tuya, hija del alma,
que tu madre muy malita está                                                                      FIN
ya le han dado el Señor hija mía
y muy pronto difunta estará


Grazas a Rosa polas coplas.
Grazas a María José por compartir con todxs as coplas de cego. Grazas tamén por compartir as lembranzas comigo. 
Que importantes son os avós nas nosas vidas! 




 

mércores, 12 de maio de 2021

TRES CONTOS DE MOURAS E MOUROS.

En moitas partes da Galiza existe a crenza de que en determinados lugares habitan uns seres que non son coma nós pero que viven ao noso lado. Pertencen a outra raza que ainda que teñen esporádicos contactos, sempre interesados polas dúas partes, é raro que se mesturen. Son os Mouros e as Mouras.  


Na Limia imaxinamos aos mouros así (Sainza 1997)

Na Limia tamén temos algúns lugares onde a nosa xente pensaba que vivían os mouros e as mouras. Son sitios que teñen algo especial. Montes posiblemente con castros (con nomes como o castelo, a cidade, etc). Pedras con riscos e petróglifos. Pedras con buratos naturais pero que pola súa forma son consideradas especiais. Tamén lugares relacionados coa auga como son os pozos, as fontes, os ríos. etc. Nestes lugares viven uns mour@s que son os mour@s mític@s. Son @s que gardan tesouros en moedas, pentes, ferramentas, todo de ouro. (Até pitas con pitiños que son de ouro).

Nos anos noventa visitei o Penedo da Raiña Loba en Cobas, Concello de Os Blancos. Puiden falar cun home que estaba coas ovellas no monte. Ao paso das ovellas chegamos até os penedos. Pregunteille: Quen faría todo isto? Sen dubidar contestou: OS MOUROS.

Como facía moi pouco que lera o libro de Mar Llinares (1), pensei: Carafio!, a tradición aínda está viva!.

Penedo da Raíña Loba ao fondo dende Xinzo. Podemos ver a Raiña Loba deitada. O penedo da dereita é o rostro onde destacan o nariz e o queixo. Os outros dous penedos son as mans. Até que esperte...

Como decía ao comezo, a relación entre a persoa e o mouro ou moura é interesada. O/A mour@ necesita algo da xente da aldea: que lle peiteen os cabelos, axuda nun parto, que lle maten o porco, que lle vendan o gando na feira ou como veremos que lle dean o peito a un mouriño. O pago dos servizos teñen por condición que non se rompa un trato:. o que entrega @ mour@ non pode ser ollado ata que a persoa chege a casa. Tamén é necesario manter o segredo da relación mour@-persoa.

É sempre a persoa a que rompe o trato. Esta circunstancia supón o castigo inmediato.

Nos dous primeiros contos a rotura do trato supón a morte. É terrible xa que a protagonista humana nos dous casos son nenas e ademáis son comidas pola moura. 

O libro de Rafael Quintía(2) cando fala da Moura antropófaga, recolle catro contos cun final no que a moura come a unha nena. Dos catro contos, tres son de A Limia. Un do Castro de Cerdeira recollido por Aparicio Casado. Outro recollido por Vicente Risco no monte Cantariña (Sandiás). O último no Penedo da Moura en Trandeiras recollido por Taboada Chivite. Eu nesta achega presento outros dous. Un de Os Blancos e outro de Xinzo de Limia. Todos estes contos teñen unha estructura moi similar. A nena entra en contacto coa moura (É bastante normal que a nena vaia coas ovellas ao monte. Nun dos contos a Moura aparece nun pozo). A Moura agasalla á nena con ouro, comida, etc. A nai obliga á nena a que lle conte a procedencia dos tesouros. A nena rompe a promesa que lle fixo a moura e relata o seu encontro. O desenlace é tráxico. A nena que foi ao monte non regresa coas ovellas. A nai vai ao monte/pozo e chama por ela. A moura responde cuns versos que veñen do fondo da terra ou do fondo do pozo e informa/confesa que comeu á nena. O castigo para a nena por ter roto o trato e morrer cociñada e comida pola moura. As mouras da Limia parece que son algo malotas ou queren que sexan malotas. 

Monte do Castelo (Das antenas)


No Castelo, que é o monte onde están as antenas, sempre houbo mouros. Había unha nena que sempre ía coa facenda ao monte e alí era coidada polos mouros. Dábanlle de comer e peiteábana moito. Os mouros sempre lle decían que non lle podían contar nada a ninguén. A nena regresaba a casa con esa promesa. A nai sospeitaba que algo pasaba e insistui moito en que lle contase o que de verdade pasaba no monte. A nena contoulle a verdade. Ao día seguinte marchou a nena coa facenda ao monte como tódolos días. Marchar marchou pero xa non volveu. Como se facía tarde e non regresaba foron ao monte a buscala. Cando chegaron ao monte, chamaron por ela:

"Maruja, Maruja"

Contestou unha voz que viña das profundidades que dixo:

"Maruja, Marujón
está no meu cazolón"

Os Blancos 1995.


Rei Mouro de A Saínza.

Neste conto a nai non fai caso da filla cando lle conta o que sucede na Moreira.

Un día que Marta ía coas ovellas para a Moreira, viu unha dona moi fermosa que estaba peiteando os seus longos cabelos mouros ao carón dun pozo. Mentres se peiteaba, cantaba unha canción moi bonita. A nena foi para a casa e contoulle a súa nai o que vira. A nai non fixo caso da nena e respondeulle que eses eran contos. Que ela ben coñecía o conto de que no pozo da Moreira vivian uns mouros. 

Uns días despois Marta volveu coas ovellas ao mesmo sitio, pero xa non volveu para a casa. A nai saiu a buscala e berraba: 

-Ai Marta, Martiña!. 

Ao chegar xunto do pozo respondeulle unha voz:

-Marta, Martola
está na miña barrigola! 

Ainda que hoxe a Moreira é distinta a como era entón, hai un sitio onde nunca seca a terra, din que alí estaba o pozo da Moura.

 Xinzo de Limia, Maio 1992.



Mouriño de A Saínza.


Dos libros que teño consultado, este conto é o único no que os mouros neceistan dunha moza da aldea para dárllelo peito a un dos seus fillos.

Contan que no monte do Castelo pariu unha moura. O mouro baixou á aldea para buscar unha moza que lle dera o peito ao pequeno mouro. (Antes esto facíase moito, o de que as mozas deran de mamar aos nenos dos outros). O mouro subiu acompañado dunha moza que unha vez no castelo deulle o peito ao mouriño. Cando marchaba a moza, o mouro meteulle uns carbóns nun dos bolsos da saia. A moza tirou os carbón no camiño pensando o cutre que era o mouro. 

Ao chegar a casa da saia caíronlle dúas moedas que eran os carbóns que se transformaran en moedas. Correu polo camiño arriba onde tirara os outros carbóns, pero non atopou nada.

Os Blancos maio 1995.

O abandono e a concentración parcelaria cambiou a paisaxe da Limia arrasando coas árvores, as fontes, os penedos... e o que eses elementos tiñan de lendario. Así é como o pobo perde a identidade e entra na uniformidade da globalización. A nosa rapazada sabe máis dos mitos xaponeses (via series de tv) que da riquísima tradición galega que ten tamén os seus mitos, os seus heroes e os seus malvados. A mitoloxía galega dá para series de tv, películas, banda deseñada, web series e todo o que as novas formas tecnolóxicas poden ofrecer. Penso que non sabemos manexar esta riqueza.  


(1) Llinares García, Mar. Os mouros no imaxinario popular galego. Servicios de publicacións da U.S.C. 1990.
(2)Quintiá Pereira, Rafael. Análise estrutural e simbólica do mito da Moura. Premio Vicente Risco de Ciencias Sociais 2015. Ed. Fundación Vicente Risco,  Sotelo Blanco e outros. 
Risco, Vicente. Obras completas. Volumen 3. Etnografía. Ed. Galaxia S.A. 1994.




xoves, 4 de febreiro de 2021

TRES CONTOS.

Que longas debían ser as noites de inverno, sen luz, sen televisión, sen ordenadores, sen móviles, sen redes sociais... A nosa xente ocupaba o tempo en pequenos traballos: arranxando a ferramenta, fiando, acomodando a facenda... Ao carón do lume da lareira falábase de todo un pouco, da vida, dos traballos, comentarios dos veciños e tamén se contaban contos para meter medo, para rir, para abraiar, para ter compaixón...

Van tres recollidos hai uns aniños.


Sr. Maruja de Os Cuquexos. Os Blancos. 21/05/2002.


O MUIÑEIRO E A BRUXA.


Nun muíño cerca de Os Cuquexos, pasou un caso estraño.


O propietario do muíño dos Cuquexos notaba que faltaban algunhas rachas de carballo que queimaba

os días de frío.


Día tras día notaba que onde se facía o lume sempre había algo que denunciaba a

presencia dun visitante nocturno.


Un día viu que unha vella tella servira de tixolo para facer unha bica da fariña de millo do que

se moía. Decidiu non prolongar máis o misterio e unha noite achegarse ao muíño a

descubrir o misterio.


Dito e feito. A unha da noite o muiñeiro colleu o camiño e dende lonxe viu

como había lume aceso no muíño. Pouco a pouco foise achegando e viu a unha vella que

estaba secando os cabelos no lume. 

O muiñeiro enrabechado entrou no muíño e colleu á vella e empurrouna para botala ao lume. A vella

suplicoulle que non o fixera, que a súa nai lle botara unha maldición e que se convertera en bruxa. 

O muiñeiro seguía no seu empeño e a vella seguía suplicando que non a botase ao lume. 

Xa no derradeiro intre a vella dixo: “foi unha maldición da miña nai, faime un corte no dedo pequeno

e así desfarase a maldición”. E así fixo o muiñeiro. A vella transformouse nunha

linda moza, moi guapa.



Muiño.



Emilio Martínez. Novias. Os Blancos. 15/03/2001.


 O CALACEIRO.

Un vello vendo de cerca a morte, pensou que era tempo de partir entre os fillos o único capital que tiña:

UN BURRO.

-Meus fillos-dixo o vello- eu estou moi vello e xa me vexo morrer. Como ben sabedes só teño un burro e vós sodes tres.

Para saber quen é o que queda co burro, teredes que demostrar cal é o máis calaceiro dos tres.

-Mira pai se sou calaceiro -dixo o primeiro fillo- que estaba sentado á mesa, que estou morrendo de fame e por non moverme non collo ese carolo de pan que está por riba da mesa.

-Pois fillo, si que es calaceiro.

O segundo fillo que estaba ao carón do lume díxolle:

-Mira pai se son calaceiro que teño os pés no lume, estanme ardendo as chancas e por non moverme, prefiro queimarme.

Xesús fillo! És ben calaceiro.

Como faltaba o terceiro fillo que estaba ao pé das escaleiras, o vello chamou por él:

-Monchiño, fillo, sube ao meu cuarto que estou co reparto do burro entre os tres irmáns.

Ai meu pai! -dixo o Monchiño- prefiro perder o burro, pero eu as escaleiras non as subo. 

O burro foi para o Monchiño.






Pepe Macía. Xinzo de Limia. 10/05/2003


CAMIÑO DA FESTA.

O Manolo e a Isabel ían para a festa de Lamas polos primeiros de maio. No cruzamento da estrada de Baltar, xusto ao pasar a ponte do río Limia, atoparonse coa Maria da Canella que estaba coas vacas que  pacían tranquilas nas beiras do río.

-E logo, xa vas para a festa Manolo? - preguntou a Maria da Canella.

-Vou -contestou o Manolo-.

-Será se Deus quere. -dixo a Maria da Canella-.

-Quiera ou non queira. -dixo o Manolo-.

Nese momento unha das vacas que estaba pacendo, amoscouse e saíu correndo tralo Manolo. Non lle quedou máis remedio ao Manolo que meterse debaixo do pontillón que había no cruzamento co camiño da Armada.

A vaca e o Manolo estiveron así ata que se fixo noite e rematou a festa de Lamas.

Ao ano seguinte repetiuse a mesma situación no mesmo escenario. O Manolo e a Isabel ían cara Lamas a festa da Santa Cruz de Maio, e a Maria da Canella estaba coas vacas.

-E logo, xa vas para a festa Manolo? -preguntou a Maria da Canella-.

-Vou. -contestou o Manolo-.

-Será se Deus quere -dixo a Maria da Canella-.

-Se Deus quere e a vaca! -dixo o Manolo-.


Danzantes de Lamas. Festa da Santa Cruz.




O meu agradecemento aos informantes. Gracias por gardar e trasmitir estas pequenas xoias da literatura oral.

mércores, 6 de xaneiro de 2021

UNHA COPLA DE CEGO.

Nos anos noventa chegaron as miñas mans un par de coplas de cego nas follas orixinais. Eran dunha persoa de Moreiras, Concello de Xinzo de Limia. Fíxenlle unhas fotos en branco e negro, que era o que usaba naquela altura, e volveron a Moreiras co seu propietario. 

Estas coplas vendíanas os cegos e as cegas ou acompañantes nas feiras, romerias, festas, etc. para sacar unhas pesetas. Normalmente primeiro o cego ou cega cantaba o suceso tocando algún instrumento, violín ou zanfona, e despois a persoa acompañante vendía os papeis das coplas entre a xente. A persoa acompañante era moitas veces familiar do cego ou cega e tamén podía tocar algún instrumento de percusión. Ademáis era o que agarraba o cartelón onde estaban debuxadas e comentadas as partes máis importantes do suceso. 

As coplas escribíanas os mestres, médicos, cregos, boticarios... que axudaban a que o cego ou cega gañase a vida. 

Como moi pouca xente sabia ler naquela altura, o que compraba as coplas acudía ás fornadas, ás esfollas, aos fiadeiros... caquera xuntaza para ler o texto. As persoas con máis cabeza memorizaban as coplas e repetíana nas xuntanzas. Co tempo outras persoas tamén as aprendían e pasaron a ser patrimonio da literatura oral.

O que contaban estas coplas eran sucesos que falaban de roubos, traicións, crímenes, etc. Situacións tremendas coas que pasmaban a nosa xente porque rompían coa moral cristiá daquela época. Tiñan un profundo fin moralizador. Imprescindible sacar unha ensinanza para que non se repetiran os feitos delictivos. O castigo era inevitable e a xustiza era implacable.

A copla está en castelán. Daquela case todas estaban en castelán. O galego escrito estaba vetado.

Esta primeira copla é a que está casi completa e cóntanos un crime nunha aldea de A Coruña.


Folla do cantar de cego.


Folla do cantar de cego.

La mujer que dió muerte a su marido por tener amores con su criado.

Hombres, niños y mujeres 

hay que poner atención,

para explicar este crimen

que da pena y dolor.

En la provincia de Coruña

hay un pueblo que se llama

Celtizos de Trospasante

partido de Santa Marta.

En dicho pueblo habitaba

un matrimonio honrado

él se llamaba Marcial

y ella Inés Conrado.

Estos tenían dos hijos

un varón y una hembra

para explicar este crimen

dice la prinmera escena

Ni los nacidos del mundo

no hay quen lo pueda explicar

el valor que tuvo Inés

para matar a Marcial.

Vivían muy felizmente 

este matrimonio honrado,

hasta que Inés la mundana

se enamoró del criado.

Una tarde un vecino

a Inés la vigilaba

que hace  bromas al criado

que no son de mujer honrada.

Al otro día el vecino

se encontraba con Marcial

dándole los buenos días

el caso le fué a contar

Te desengaño Marcial

que eres vecino honrado,

ten cuidado con Inés

que bromea con el criado.

Y Marcial le contestó:

no me convences con eso,

mi mujer siempre ha sido fiel

a mi no me hace de menos.

Pero al llegar a su casa

él iba desesperado,

y le dijo: mira Inés

despachemos al criado.

Y ella le contestó:

haceindo el desentendido,

haz lo que quieras Marcial

pero hace mucho por la casa

y quiere mucho a tus hijos;

aquella noche Marcial

se fué acostar enseguida

y ella se aconsejó con el criado.

En la cocina:

mi marido está enterado

de seguro se lo han dicho

pues ya lo desengañaron

que tengo que ver contigo.

Así es que tendrás valor 

y a esto me aceptarás

esta noche hay que matarle

antes de que se entere más.

El criado contesta:

matarlo no puede ser,

hay que cavilar las cosas

piensa lo que haces Inés.

Es mejor que nos marchemos

nada nos pueda hacer, 

la traidora suplicaba

 y por fin lo consiguió

Hay que matarlo esta noche

si no seremos perdidos,

cuando él esté durmiendo

yo daré un tosido fuerte.

Y tú subes preparado

y lo matas de repente,

Cuando Macial descansaba

ella dió la contraseña.

Y él con el hacha en la mano

subió pronto la escalera,

y le dió un golpe mortal

encima de la cabeza.

Parodia no Entroido de Xinzo dun cantar de cego.

Y se levanta Marcial

estas palabras decía:

Sagrada Virgen del Carmen

como me quitáis a vida.

Entonces esta mujer

como una maldita fiera

le corta el cuello al rape

con la navaja barbera.

La cogen  *** mudaron

y le meten en un cesto,

pero al ver que no cogía

lo partieron por e medio.

Lo cogen los criminales

y lo llevan a un camino.

lo pusieron boca abajo

mismo a la orilla del río

Al otro día siguiente

un vecino lo encontraba,

y resutó ser el mismo

que a Marcial desengañara

Más arriba se encontró

al traidor del criado,

*******************

atemorizado.

Ahí queda el hombre muerto

de seguro lo han matado,

el criado contestó:

haciéndose el desentendido

Quiere hacer el favor

de volver allí conmigo,

y nada más que lo ha visto

dice el infame criado. 

Yo por la ropa conozco

que este es mi amo

**** aviso a Inés

*** grita de repente

Este vecino traidor

a mi marido dió muerte

ya viene la dolorida

y la traidora gritaba

Que lleven a este traidor

***** a Santa Marta

le toman declaración

y él declara sin cuidado

No me castiguen señores

no se nada deste caso,

puesto que la mujer

y el infame del criado

porque tiene relaciones

proximamente un año.

Ya vuelve la dolorida

los traidores delataron

directamente los llevan

a declarar al Juzgado.

Y el criado declaró 

porque era fuerte 

el castigo,

hemos sido yo e Inés

Que matamos al marido

por enamorarse de mi

esta mundana mujer,

a su marido le dimos

una muerte tan cruel.

La llaman a declarar

y la traidora decía:

antes que yo declare

*****************

Ya viene el señor Alcalde

ya han registrado la casa

registrando han encontrado

la ropa de esta desgracia.

Estaba empapada de sangre

enterrada en la cuadra,

la traidora lo presencia

y esta palabra decía:

Marcial marido del alma

tanto como te quería

como yo tendré valor

paara quitarte la vida.

Se despide de sus hijos

aquella mujer mundana:

hijos de mi corazón

inocentes de mi alma

quedáis sin padre y sin madre

por ser yo una mujer mala.

Aquí termina la historia 

de Marcial e Inés Conrado

qiue dió muerte a su marido

por amores del criado.


Quero agradecer ao meu "sempre mestre" Ángel Cerrato por invitarme a acompañalo a Moreiras naquela xornada, que fica tan lonxe, para aprender dos maiores o que non aparece nos libros. 



martes, 2 de xullo de 2019

O GERINALDO.



O Gerinaldo é un dos romances máis estendidos e coñecidos do Romancero Tradicional. Encontrámolo en case tódalas recompilacións ao longo da península e fora dela no romancero marroquí, no serfadí, no americano, etc. 
A enorme difusión indica que foi moi famoso, posiblemente porque é unha delicada peza de amor e picardía dentro dun Romanceiro cheo de mortes e desgrazas.

O Gerinaldo fala dos amores dun paxe do rei Carlomagno e dunha filla deste. Os namorados impoñen o amor a diferenza social que os separa e que fai moi difícil un final feliz.

Si sucedeu o que se relata no romance, o caso acontecería nun dos castelos do emperador Carlomagno no tempo que dura a vida do imperante, entre o ano 742 e o ano 814. Carlomagno tivo moita descendencia, en total 18 fillos e fillas coñecidos de cinco mulleres oficiais e catro non "oficiais". Os nomes das fillas reais non coinciden co nome que aparece nos romances. Este detalle non lle quita crédito, o argumento non necesita de tanta precisión.


Torre de A Forxa. Porqueira.

OS PROTAGONISTAS.

O protagonista masculino é Gerinaldo, un paxe persoal do emperador que ten como tarefas fundamentais axudar a vestir ao rei e darlle de beber aos cabalos. A protagonista feminina chamada nuns casos Emma e noutras Enilde é a filla do emperador Carlomagno. A moza cae rendida ante os encantos de Gerinaldo. Estes debían ser moitos. Nun romance satírico do século XVI dedicado ás bodas do Cid, para decir que o noivo viste moi elegante di: "Máis elegante que Gerinaldo"

A Historia danos uns datos cos que podemos coñecer algo do personaxe real. O nome de Gerinaldo ven de Eginhaldo que foi paxe de Carlomagno. Pasado o tempo chega a ser o secretario persoal e cronista oficial do rei. Por Eginhaldo sabemos, deixouno escrito nunha biografía do rei, como era físicamente Carlomagno, como era o seu talante, os costumes diarios, incluso transcribiulle o testamento.
O máis antergo documento que existe sobre os amores do paxe e a infanta debémosllo á crónica do Mosteiro de Lauresheim (Alemania) que máis ou menos ven a decir:
Eginhaldo, secretario de Carlomagno, era moi estimado na corte e espcialmente pola filla do imperante que estaba namorada do rapaz. A moza estaba comprometida co rei de Grecia. Unha noite, cando saia do apousento da súa amada, o precavido Eginhaldo nota que o chan está cuberto de neve e polo tanto poden coñecer polas pegadas de onde ven. A doncela, animada polo amor, carga a Eginhaldo ás costas e lévao a un lugar onde non levante sospeitas. Logo ela volta sobre as súas propias pegadas. O emperador que non durmía, descubre dende a ventá aos amantes. Decide, de momento, deixalo correr e meditar sobe o asunto. Eginhaldo, desconfiado e temeroso, e quen dá o primeiro paso. Pídelle ao emperador un aumento de soldo ou deixa a corte. Antes de respostar, o rei pide a opinión dos conselleiros persoais, dándolle a coñecer os amores da filla e do secretario. Os conselleiros, moi diplomáticos, respostan que debe ser o rei quen tome a decisión final. Carlomagno, propenso á misericordia, casa aos amantes.

Torre de Pena. Xinzo de Limia. 

Existe outra narración que aporta elementos mi interesantes: o poema de de Amis et Amiles. Este conta que Belisant, filla do monarca está namorada de Amiles, tanto que lle ofrece gozar do seu corpo. Amiles contéstalle que é pouca cousa para ela e que o que sí pode ser é o seu fiel servidor. A moza non queda moi convencida e cando pola noite ve espido ao namorado nun leito de cristal, decide cumprir o seu desexo. Meteuse no leito sen ser vista e sen descubrir a súa condición. Amiles acepta de grado a compañía pondo como condición que si era a filla do rei que marche, pero que si é de baixo linaxe que se quede. Hardred, un enemigo de Amiles, descubre o suceso e amenaza con delatalos. A doncela descóbrese como a filla do rei e tanto ela como Amiles
préganlle a Haldred que non os delate. Este, no seu papel de malo, denunciaos pese aos rogos. No xuicio posterior, e dado o parecido entre Amiles e Amis, preséntase este último no xuicio, impedindo que o seu compañeiro incorra en falso xuramento.



Estes antecedentes fixeron que o romance chegara despois de varios séculos ata nós así:

Mes de maio, mes de maio, mes da calor,
É cando os enamorados usaban do amor.
Mentres os cabalos beben, Gerinaldo bota un cantar,
-Se foras rico nacendo, segundo es galán pulido,
ditosa fora a dama, que se casara contigo.-
-Como son o seu criado, estase burlando de mín.-
-Non me burlo, Gerinaldo, que cho digo de certo,
tan só quixera eu durmir dúas horas contigo.-
-Dígame vostede a ocasión, digame vostede, Dios mío!.-
-Ás dez deitase o rei, ás doce está durmido,
ás doce é a ocasión, cando canta o galo pinto.-
Deu tres voltas ao pazo e outras tantas ao Castelo;
así que non veu a ninguén, subiu pola escaleria.
No último chanzo Gerinaldo votou un suspiro.
Quén rouba nos meus pazos? Quén rouba nos meus castelos?
-É Gerinaldo, miña dona, que ven ao prometido.-
Levantouse da cama e colleuno pola man,
deitáronse como muller e marido.
O rei de noite soñaba un soño, que moi certo lle saíu;
que lle durmían coa infanta ou que lle rouban no castelo.
Calza zapato de seda, para facer menos ruído.
Encóntraos, como muller e marido.
Para matar a Gerinaldo, criouno de pequeniño.
Para matar a infanta, queda o reino perdido.
-Aí vos queda a espada, que vos sirva de testemuña.-
-Levántate, Gerinaldo a espada do meu pai,
que aiquí a trouxo, Dios mío!.-
-Vai por ese xardín, collendo flores e lirios,
se encontras ao rei, meu pai, cóntallelo prometido.-
De ónde ves Gernialdo, coa cor desmaída?-
-Veño de xogar aos naipes con quen os xoga comigo.-
-...……………………. déame vostede o castigo.-
-O castigo que che vou dar xa o teño prometido-
Mandou vir un batallón de Francia para Portugal,
e a Gerinaldo meteuno de Teniente Xeneral.

(A Ponte, Agosto 1999).

A APARICIÓN DO ROMANCE

As primeiras versión conservadas do Gerinaldo datan do século XVI, concretamente dos anos 1537 e 1551, nas que os romances comezaron a ser recollidos e pasados a escritura en "silvas" e "flores" de romances. Está catalogado dentro do Romancero Histórico ou no chamado Romancero Vello. Dentro deste na subdivisión do ciclo Carolinxeo (por estar polo medio Carlomagno) e dentro deste ciclo nos romances cabaleirescos. Viría, en teoría, de Francia como tódolos deste ciclo. Posiblemente da man de peregrinos do Camiño de Santiago, inmigrantes, soldados, políticos, etc., e que co tempo pasou a formar parte do romanceiro da península.

Podemos considerar esta versión cos que se consideran máis antigos. Algúns dos motivos son: a aparición do galo pinto, que o rei teña un soño revelador, que comece por "mes de maio, mes de maio" e un final que non remata coa morte do protagonista, nin coa queixa deste polo enlace matrimonial.

O romance garda relación con otros dos que está contaminado ou que contamina. Así acontece co romance do "Conde Niño" ou  "Conde Olinos" que como Gerinaldo leva aos cabalos a beber e ponse a cantar. Tamén comparte comezo co "Romance do Prisioneiro" con aquello de "mes de maio, mes de maio". (Esta dobre repetición é moi típica do comezo no romanceiro). Incluso mestúranse os dous para facer un só romance. No romanceiro novelesco concretamente en "La bastarda y el segador" emprega como remate do suceso ao Gerinaldo. Pero seguramente é co "La Candesita" onde a simbiose é máis completa. Comezo de Gerinaldo e desenlace de La Condesita, facedo un romande dobre moi estendido.

Se miramos a métrica e a estructura do romance, vemos que normalmente ten oito sílabas, asonantado e a rima nos versos pares. Esta forma é a herdanza dos "cantares de gesta". Estes cantares eran recitados pro xuglares que explotaban aquelas partes que eran do agrado da xente. Para memorizalos mellor, partían en dous os versos de dezaseis sílabas dos cantares.



(Na publicación de X.L. Saburido Nóvoa e D. Blanco Salgado, Tradicións da Comarca da Limia. Literatura Popular. Ed. Lea, S.L. (1998) está recollido unha versión do Gerinaldo dos que mezcla o "Gerinaldo" e "La Condesita")
(Engádese o final de "La Condesita" ao desenlace do Gerinaldo. Cóntanos que Gerinaldo cando marcha co exercito esquece á infanta co paso do tempo. A infanta cansada de esperar decide poñer un traxe de peregrina e sae a buscar a Gerinaldo. Un día chega a unha vila na que se están preparando para unha boda. Ela achégase ata a casa onde se vai a celebra a boda a pedir esmola e encóntrase con Gerinaldo. Cando se recoñecen volve a xurdir o amor e Gerinaldo ao momento decide regresar coa infanta).



O Gerinaldo campou nas xuntanzas lúdicas da Limia, como en moitas outras partes. Grazas ás persoas que o trouxeron ata nós.

Aquí tendes un exemplo do Gerinaldo na Limia recollido en é-romance de Remedios Santana de Piñeira Seca. Consultade porque ten información moi interesante.

https://youtu.be/bUgSEUiWNP0


martes, 26 de marzo de 2019

AS PALABRAS DE SAN XOÁN RETORNEADAS.


Relatorio presentado nas II Xornadas de Cultura Popular.
Xinzo de Limia, 22-06-2019.

Os nosos maiores tiveron unha vida chea de inquedanzas, onde a fame era máis ca unha ameaza. Intentaban protexer os seus bens con tódolos métodos que tiñan na súa man. Os agresores podían ser a natureza contraria, os señores opresores, as enfermidades... e toda unha bagaxe incrible de seres maléficos que, encabezados polo demo, atacaban sen descanso as nosas pobres xentes. Para solucionar os ataques destes seres podíase acudir a unha persoa que tivese a potestade de contrarrestar o poder maléfico. Esta persoas podían ser meigas, bruxos, sanadores, etc. Tamén no momento de ser atacados se podían pronunciar certas palabras ou facer riscos no chan, adoptar unha actitude ou realizar unha acción determinada... e moito mellor empregando unha combinación de todas elas.

Bautismo de Cristo por San Xoán. Retablo da Igrexa de San Pedro de Laroá.

Un destes remedios son as palabras que nos ocupan: as "Palabras de San Xoán Retorneadas".

Estas "palabras" empregábanse para espantar o demo ou as meigas que, presentándose fisicamente, pretenden facer desaparecer a persoa que tiña o mal fado de atoparse con algún deles. Para vencelos tiña que recitar as palabras sen equivocarse; se non se equivocaba era o demo quen desaparecía. As versións máis antigas presentan unha introducción onde se pon á concorrencia en situación: -a un mozo que viña do muíño aparecéuselle o demo e díxolle: "se non me dis as palabras de San Xoán lévote comigo..."

As "palabras" son unha das manifestacións da literatura oral europea de gran relevancia e que están moi espalladas no continente. Na Galiza e na Limia tamén perduran.

Ao decir que están moi espalladas, falamos de que son coñecidas versións xudías, latinas e orientais. De oriente disque é de onde veñen, polo que afirman os autores que desta mostra da cultura internacional se ocuparon. Por toda Europa existen traballos que teorizan sobre a orixe, as diferenzas nas versións espalladas polo mundo, etc... O que indica o interese polo tema.

Das coñecidas en Galiza, a primeira foi recollida por Bernardo Barreiro no ano 1885, e non está enteira.
As versións galegas, como noutros moitos casos, imprímenlle un carácter propio. Por exemplo, as galegas engádenlles un número máis ata chegar ás trece palabras, que din que pode ser influencia dos xudeos, que no país tanto tempo estiveron.

Sol da Igrexa de Piñeira Seca.

Tamén perdura na Galiza a referencia ao sol e á lúa, que nas versións europeas son cambiados por Deus e a Virxe, como símbolos da cristianización. Na Galiza quedan restos do paganismo ou do cristianismo pagán nesta acepción; e noutra que está máis escondida, pero que non está falta de razón: escoller a San Xoán como protagonista das palabras. O San Xoán é a data máis importante dentro da tradición galega para espantar os demos, as meigas e os seus feitizos. Non se pode escoller mellor santo. Chama a atención que as palabras sexan de San Xoán e que despois non apareza nelas. Pero, en relación co anterior, o solsticio de verán coincide coa devandita data; como se sabe, o culto ao sol vive nun lugar no subconsciente do galego, xa que "as palabras" comezan e rematan facendo referencia ao astro rei.

Sol da Igrexa de Morgade.

Comparando as versións, veremos que relación existe entre a europea, a galega tipo e a da Limia.

EUROPEA:

1.- Deus.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas ou a Santísima Trinidade.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- Os sete sacramentos.
8.- As oito boaventuranzas.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.

GALEGA:

1.- O sol e a lúa.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- As sete lámpadas.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
13.- As trece raíñas do sol.

LIMIÁ:

1.- O sol e a lúa.
2.- Taboíña do meu ser.
3.- Os tres Patriarcas.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Seis cirios.
7.- As sete lámpadas.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
13.- As trece raíñas do sol.

Como podemos ver, as tres versións son iguais en oito caos (3,4,5,6,9,10,11,12). En catro casos coinciden a galega e a limiá (1,7,8,13). Nun caso coinciden a europea e a galega, sendo distinta a limiá; poren vemos que pode ser unha variación motivada pola oralidade na transmisión que confunde "Moisés" con "meu ser". Finalmente, como xa queda dito, a europea carece do número trece, que si teñen a galega e a limiá.

Na versión limiá seica é unha moza a interpelada polo demo e que este se refire a ela constantemente como "esposa mía" cando lle pregunta polas palabras para que esta poida salvarse. Ela contesta "esposa tuya no, pero de Dios sí". Tamén pode ser unha contaminación da oralidade, xa que esta fórmula aparece habitualmente no romancero. Unha vez recitadas correctamente "as palabras", o demo debe desaparecer cunha grande explosión.

As palabras tamén son un bo exemplo do exercicio memorístico que, como outros moitos exemplos de oralidade, sería recitado moitas veces para que, por unha banda, os oíntes puidesen aprender "as palabras" e, pola outra, unha vez aprendidas, comprobar a memoria da persoa que o recitaba, expoñándose ao escarnio se non o facía ben.

Canzorro da Igrexa de Guntimil.

Vexamos a versión limiá ao completo. (Respecto a versión con partes en galego e partes en castelán, para que conste tal e como foi recollida).


AS PALABRAS DE SAN XOÁN RETORNEADAS.

A la una el sol más claro que la luna.

A las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.

Esposa mía di las tres.
Esposa tuya no, pero de Dios sí.
Yo te las diré que bien las se.
A las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

A la una el sol más claro que la luna.
Esposa mía di las cuatro.
Esposa tuya no, pero de Dios sí.
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía di las cinco.
Esposa tuya no, yo te las diré 
que bien las se.
A las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía di las seis.
Esposa tuya no, pero yo te las diré
que bien las se.
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

A la una el sol más alto que la luna.
Esposa mía, di las siete.
Esposa tuya no, pero yo te las diré
que bien las se.
A las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía, di las ocho.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía, di las nueve.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía, di las diez.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía, di las once.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las once, once mil vírgenes,
a las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

Esposa mía, di las doce.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las doce, doce Apóstoles,
a las once, once mil vírgenes,
a las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.

A las trece, trece mil raíñas do sol,
onde rebenta o demo maior
á porta do labrador.
Comigo non te metas máis,
nin adiante, nin atrás.

(Informante: Isabel Quintas de Breixomes. Vilar de Santos).

Expulsión do Paraíso. Retablo da Igrexa de San Pedro de Laroá.

Bibliografia:

Bouza-Brey, F. Etnografía y folklore de Galicia. Ed. Xerais.
Risco, V. Etnografía. Ed. Galaxia.
Vaqueiro, V. Guía da Galicia Máxica. Ed. Galaxia.