Relatorio presentado nas II Xornadas de Cultura Popular.
Xinzo de Limia, 22-06-2019.
Xinzo de Limia, 22-06-2019.
Os nosos maiores tiveron unha vida chea de inquedanzas, onde a fame era máis ca unha ameaza. Intentaban protexer os seus bens con tódolos métodos que tiñan na súa man. Os agresores podían ser a natureza contraria, os señores opresores, as enfermidades... e toda unha bagaxe incrible de seres maléficos que, encabezados polo demo, atacaban sen descanso as nosas pobres xentes. Para solucionar os ataques destes seres podíase acudir a unha persoa que tivese a potestade de contrarrestar o poder maléfico. Esta persoas podían ser meigas, bruxos, sanadores, etc. Tamén no momento de ser atacados se podían pronunciar certas palabras ou facer riscos no chan, adoptar unha actitude ou realizar unha acción determinada... e moito mellor empregando unha combinación de todas elas.
Un destes remedios son as palabras que nos ocupan: as "Palabras de San Xoán Retorneadas".
Estas "palabras" empregábanse para espantar o demo ou as meigas que, presentándose fisicamente, pretenden facer desaparecer a persoa que tiña o mal fado de atoparse con algún deles. Para vencelos tiña que recitar as palabras sen equivocarse; se non se equivocaba era o demo quen desaparecía. As versións máis antigas presentan unha introducción onde se pon á concorrencia en situación: -a un mozo que viña do muíño aparecéuselle o demo e díxolle: "se non me dis as palabras de San Xoán lévote comigo..."
As "palabras" son unha das manifestacións da literatura oral europea de gran relevancia e que están moi espalladas no continente. Na Galiza e na Limia tamén perduran.
Ao decir que están moi espalladas, falamos de que son coñecidas versións xudías, latinas e orientais. De oriente disque é de onde veñen, polo que afirman os autores que desta mostra da cultura internacional se ocuparon. Por toda Europa existen traballos que teorizan sobre a orixe, as diferenzas nas versións espalladas polo mundo, etc... O que indica o interese polo tema.
Das coñecidas en Galiza, a primeira foi recollida por Bernardo Barreiro no ano 1885, e non está enteira.
As versións galegas, como noutros moitos casos, imprímenlle un carácter propio. Por exemplo, as galegas engádenlles un número máis ata chegar ás trece palabras, que din que pode ser influencia dos xudeos, que no país tanto tempo estiveron.
Tamén perdura na Galiza a referencia ao sol e á lúa, que nas versións europeas son cambiados por Deus e a Virxe, como símbolos da cristianización. Na Galiza quedan restos do paganismo ou do cristianismo pagán nesta acepción; e noutra que está máis escondida, pero que non está falta de razón: escoller a San Xoán como protagonista das palabras. O San Xoán é a data máis importante dentro da tradición galega para espantar os demos, as meigas e os seus feitizos. Non se pode escoller mellor santo. Chama a atención que as palabras sexan de San Xoán e que despois non apareza nelas. Pero, en relación co anterior, o solsticio de verán coincide coa devandita data; como se sabe, o culto ao sol vive nun lugar no subconsciente do galego, xa que "as palabras" comezan e rematan facendo referencia ao astro rei.
Comparando as versións, veremos que relación existe entre a europea, a galega tipo e a da Limia.
EUROPEA:
1.- Deus.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas ou a Santísima Trinidade.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- Os sete sacramentos.
8.- As oito boaventuranzas.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
GALEGA:
1.- O sol e a lúa.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- As sete lámpadas.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
Bautismo de Cristo por San Xoán. Retablo da Igrexa de San Pedro de Laroá.
Estas "palabras" empregábanse para espantar o demo ou as meigas que, presentándose fisicamente, pretenden facer desaparecer a persoa que tiña o mal fado de atoparse con algún deles. Para vencelos tiña que recitar as palabras sen equivocarse; se non se equivocaba era o demo quen desaparecía. As versións máis antigas presentan unha introducción onde se pon á concorrencia en situación: -a un mozo que viña do muíño aparecéuselle o demo e díxolle: "se non me dis as palabras de San Xoán lévote comigo..."
As "palabras" son unha das manifestacións da literatura oral europea de gran relevancia e que están moi espalladas no continente. Na Galiza e na Limia tamén perduran.
Ao decir que están moi espalladas, falamos de que son coñecidas versións xudías, latinas e orientais. De oriente disque é de onde veñen, polo que afirman os autores que desta mostra da cultura internacional se ocuparon. Por toda Europa existen traballos que teorizan sobre a orixe, as diferenzas nas versións espalladas polo mundo, etc... O que indica o interese polo tema.
Das coñecidas en Galiza, a primeira foi recollida por Bernardo Barreiro no ano 1885, e non está enteira.
As versións galegas, como noutros moitos casos, imprímenlle un carácter propio. Por exemplo, as galegas engádenlles un número máis ata chegar ás trece palabras, que din que pode ser influencia dos xudeos, que no país tanto tempo estiveron.
Sol da Igrexa de Piñeira Seca.
Tamén perdura na Galiza a referencia ao sol e á lúa, que nas versións europeas son cambiados por Deus e a Virxe, como símbolos da cristianización. Na Galiza quedan restos do paganismo ou do cristianismo pagán nesta acepción; e noutra que está máis escondida, pero que non está falta de razón: escoller a San Xoán como protagonista das palabras. O San Xoán é a data máis importante dentro da tradición galega para espantar os demos, as meigas e os seus feitizos. Non se pode escoller mellor santo. Chama a atención que as palabras sexan de San Xoán e que despois non apareza nelas. Pero, en relación co anterior, o solsticio de verán coincide coa devandita data; como se sabe, o culto ao sol vive nun lugar no subconsciente do galego, xa que "as palabras" comezan e rematan facendo referencia ao astro rei.
Sol da Igrexa de Morgade.
Comparando as versións, veremos que relación existe entre a europea, a galega tipo e a da Limia.
EUROPEA:
1.- Deus.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas ou a Santísima Trinidade.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- Os sete sacramentos.
8.- As oito boaventuranzas.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
GALEGA:
1.- O sol e a lúa.
2.- As dúas táboas de Moisés.
3.- Os tres Patriarcas.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Os seis cirios ou candeeiros.
7.- As sete lámpadas.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
13.- As trece raíñas do sol.
LIMIÁ:
1.- O sol e a lúa.
2.- Taboíña do meu ser.
3.- Os tres Patriarcas.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Seis cirios.
4.- Catro Evanxelistas.
5.- As cinco chagas.
6.- Seis cirios.
7.- As sete lámpadas.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
8.- As oito portas do paraíso.
9.- Os nove coros de anxos.
10.- Os dez mandamentos.
11.- As once mil Virxes.
12.- Os doce Apóstolos.
13.- As trece raíñas do sol.
Como podemos ver, as tres versións son iguais en oito caos (3,4,5,6,9,10,11,12). En catro casos coinciden a galega e a limiá (1,7,8,13). Nun caso coinciden a europea e a galega, sendo distinta a limiá; poren vemos que pode ser unha variación motivada pola oralidade na transmisión que confunde "Moisés" con "meu ser". Finalmente, como xa queda dito, a europea carece do número trece, que si teñen a galega e a limiá.
Na versión limiá seica é unha moza a interpelada polo demo e que este se refire a ela constantemente como "esposa mía" cando lle pregunta polas palabras para que esta poida salvarse. Ela contesta "esposa tuya no, pero de Dios sí". Tamén pode ser unha contaminación da oralidade, xa que esta fórmula aparece habitualmente no romancero. Unha vez recitadas correctamente "as palabras", o demo debe desaparecer cunha grande explosión.
As palabras tamén son un bo exemplo do exercicio memorístico que, como outros moitos exemplos de oralidade, sería recitado moitas veces para que, por unha banda, os oíntes puidesen aprender "as palabras" e, pola outra, unha vez aprendidas, comprobar a memoria da persoa que o recitaba, expoñándose ao escarnio se non o facía ben.
Canzorro da Igrexa de Guntimil.
Vexamos a versión limiá ao completo. (Respecto a versión con partes en galego e partes en castelán, para que conste tal e como foi recollida).
AS PALABRAS DE SAN XOÁN RETORNEADAS.
A la una el sol más claro que la luna.
A las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Esposa mía di las tres.
Esposa tuya no, pero de Dios sí.
Yo te las diré que bien las se.
A las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
A la una el sol más claro que la luna.
Esposa mía di las cuatro.
Esposa tuya no, pero de Dios sí.
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía di las cinco.
Esposa tuya no, yo te las diré
que bien las se.
A las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía di las seis.
Esposa tuya no, pero yo te las diré
que bien las se.
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
A la una el sol más alto que la luna.
Esposa mía, di las siete.
Esposa tuya no, pero yo te las diré
que bien las se.
A las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía, di las ocho.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía, di las nueve.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía, di las diez.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía, di las once.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las once, once mil vírgenes,
a las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
Esposa mía, di las doce.
Esposa tuya no, pero yo te las diré.
A las doce, doce Apóstoles,
a las once, once mil vírgenes,
a las diez, diez mandamientos,
a las nueve, nueve coros de los ángeles,
a las ocho, ocho puertas del paraíso,
a las siete, siete lámparas,
A las seis, seis cirios,
a las cinco, cinco llagas,
A las cuatro, cuatro Evangelistas,
a las tres, tres Patriarcas,
a las dos tabletiña do meu ser,
por onde Cristo vai e ven,
a sús casa santa de Jerusalén.
Alto Cristo, en nome do nostro.
Amén.
A las trece, trece mil raíñas do sol,
onde rebenta o demo maior
á porta do labrador.
Comigo non te metas máis,
nin adiante, nin atrás.
(Informante: Isabel Quintas de Breixomes. Vilar de Santos).
Expulsión do Paraíso. Retablo da Igrexa de San Pedro de Laroá.
Bibliografia:
Bouza-Brey, F. Etnografía y folklore de Galicia. Ed. Xerais.
Risco, V. Etnografía. Ed. Galaxia.
Vaqueiro, V. Guía da Galicia Máxica. Ed. Galaxia.
Bouza-Brey, F. Etnografía y folklore de Galicia. Ed. Xerais.
Risco, V. Etnografía. Ed. Galaxia.
Vaqueiro, V. Guía da Galicia Máxica. Ed. Galaxia.
